Η εξέλιξη του κομματικού συστήματος στην Ελλάδα παρουσιάζει μια ενδιαφέρουσα δυναμική, η οποία συνδέεται στενά με τις μεταβολές στη διεθνή πολιτική σκηνή. Ο τρόπος με τον οποίο η χώρα ανταποκρίνεται στις προκλήσεις που προκύπτουν από αυτές τις διεθνείς αλλαγές αντανακλάται στο εσωτερικό πολιτικό τοπίο και στη δομή του κομματικού συστήματος. Η ιστορία των τελευταίων δεκαετιών στην Ελλάδα είναι χαρακτηριστική, καθώς έχει επηρεαστεί από την παγκόσμια μετάβαση από έναν διπολικό κόσμο σε έναν μονοπολικό και στη συνέχεια σε έναν πολυπολικό κόσμο, ενώ σήμερα διακρίνεται μια τάση επιστροφής σε ένα νέο διπολικό πλαίσιο.

1. Η Μεταπολεμική Περίοδος: Ο Διπολικός Κόσμος και η Εδραίωση των Μεγάλων Κομμάτων
Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η παγκόσμια πολιτική σκηνή χαρακτηρίστηκε από τον διπολικό ανταγωνισμό μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων: των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης. Η Ελλάδα, ως μέλος του δυτικού στρατοπέδου, ενσωματώθηκε σε αυτόν τον ανταγωνισμό, τόσο στο πλαίσιο του Ψυχρού Πολέμου όσο και στη δομή του κομματικού συστήματός της.

Τα πρώτα χρόνια μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο, η χώρα επηρεάστηκε έντονα από τις διεθνείς γεωπολιτικές συνθήκες, με τα δύο κυρίαρχα κόμματα της Δεξιάς και της Αριστεράς να αντικατοπτρίζουν τις ιδεολογικές διαφορές του παγκόσμιου συστήματος. Η διαμάχη Αριστεράς-Δεξιάς κυριάρχησε στο πολιτικό τοπίο για δεκαετίες. Το κόμμα της Νέας Δημοκρατίας (ΝΔ) και το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ) αποτέλεσαν τις κυρίαρχες δυνάμεις, ενώ τα μικρότερα κόμματα της Αριστεράς (ΚΚΕ, ΕΑΡ) και της Δεξιάς (ΕΠΕΝ) κατείχαν περιφερειακούς ρόλους.

Η έντονη διαμάχη ανάμεσα στις ιδεολογικές παρατάξεις της Αριστεράς και της Δεξιάς ενίσχυε τη σταθερότητα του διπολικού κομματικού συστήματος, όπου το ΠΑΣΟΚ και η Νέα Δημοκρατία εναλλάσσονταν στην εξουσία. Αυτή η εναλλαγή εξουσίας εντός του διπολικού πλαισίου αντικατοπτρίζει την ευρύτερη δομή του διεθνούς συστήματος, με την Ελλάδα να εναρμονίζεται με τις απαιτήσεις του δυτικού συνασπισμού υπό την ηγεσία των ΗΠΑ.

2. Η Κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και η Μονοπολικότητα
Η πτώση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991 σηματοδότησε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την έναρξη μιας νέας εποχής. Ο μονοπολικός κόσμος, υπό την ηγεμονία των Ηνωμένων Πολιτειών, οδήγησε σε αλλαγές και στο ελληνικό κομματικό σύστημα. Η χώρα έπρεπε να προσαρμοστεί στη νέα παγκόσμια τάξη, όπου οι ιδεολογικές διαφορές ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση δεν ήταν πλέον τόσο εμφανείς.

Η παγκόσμια τάση της φιλελευθεροποίησης της οικονομίας και της ενίσχυσης των δυτικών αξιών επηρέασε και την ελληνική πολιτική σκηνή. Το ΠΑΣΟΚ και η Νέα Δημοκρατία, τα δύο κυρίαρχα κόμματα, υιοθέτησαν νεοφιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές, προσαρμοζόμενα στις απαιτήσεις του διεθνούς οικονομικού συστήματος. Η πτώση του κομμουνισμού, άλλωστε, είχε αποδυναμώσει την Αριστερά, ενώ οι κοινωνικές εξελίξεις, όπως η παγκοσμιοποίηση και η τεχνολογική πρόοδος, είχαν απομακρύνει την πολιτική διαμάχη από τα παραδοσιακά δίπολα.

3. Η Παγκόσμια Οικονομική Κρίση και το Ρήγμα «Μνημόνιο/Αντιμνημόνιο»
Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 και οι συνέπειές της στην Ελλάδα ανέτρεψαν το παγιωμένο κομματικό σύστημα και οδήγησαν σε νέες διαιρετικές γραμμές. Η ελληνική οικονομική κρίση είχε βαθιές επιπτώσεις, καθώς η χώρα μπήκε σε καθεστώς μνημονίου, γεγονός που δημιούργησε έντονες αντιδράσεις και αλλαγές στην πολιτική σκηνή.

Το δίπολο Αριστερά-Δεξιά υποχώρησε προσωρινά μπροστά στο νέο διαιρετικό σχήμα «μνημόνιο/αντιμνημόνιο», που αναδείχθηκε ως η κυρίαρχη πολιτική γραμμή. Αυτή η νέα διαμάχη αναδιάταξε το κομματικό σύστημα της χώρας, με νέες πολιτικές συμμαχίες και νέους πολιτικούς σχηματισμούς. Η άνοδος του ΣΥΡΙΖΑ ως κόμμα αντίθετο στα μνημόνια και η συνεργασία του με τους ΑΝΕΛ, ένα δεξιό κόμμα, καταδεικνύει αυτή τη ρευστότητα. Ταυτόχρονα, η Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ βρέθηκαν στην πλευρά της υποστήριξης των μνημονιακών πολιτικών, κάτι που αποδυνάμωσε αρχικά την επιρροή τους και κατέδειξε την προσωρινή κατάρρευση του παραδοσιακού δικομματισμού.

Αυτή η αλλαγή αντικατοπτρίζει επίσης τη γενικότερη μετάβαση της διεθνούς σκηνής από τον μονοπολικό κόσμο σε έναν πολυπολικό κόσμο. Οι οικονομικές κρίσεις, οι γεωπολιτικές μετατοπίσεις και η ενίσχυση δυνάμεων όπως η Κίνα και η Ρωσία κατέδειξαν την αποδυνάμωση της απόλυτης κυριαρχίας των ΗΠΑ. Η Ελλάδα, ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωζώνης, βρέθηκε στο επίκεντρο αυτών των εξελίξεων, με τις διεθνείς χρηματοπιστωτικές αγορές και τους διεθνείς οργανισμούς να παίζουν κεντρικό ρόλο στην πολιτική της πορεία.

4. Η Επιστροφή του Διπολισμού και οι Σύγχρονες Προκλήσεις
Τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε την επιστροφή της πολιτικής διαμάχης στο παραδοσιακό δίπολο Αριστεράς-Δεξιάς. Η αποδυνάμωση του διαιρετικού σχήματος «μνημόνιο/αντιμνημόνιο» και η σταδιακή κατάρρευση της συνεργασίας ΣΥΡΙΖΑ-ΑΝΕΛ, σε συνδυασμό με την επάνοδο της Νέας Δημοκρατίας στην εξουσία το 2019, σηματοδότησαν την επιστροφή της Ελλάδας σε μια φάση πολιτικής σταθερότητας με κυρίαρχο πόλο τη Δεξιά.

Η άνοδος της Νέας Δημοκρατίας και η επιστροφή του ΠΑΣΟΚ ως εναλλακτική δύναμη εντός του κομματικού συστήματος αντανακλούν το ευρύτερο παγκόσμιο πλαίσιο. Σήμερα, βρισκόμαστε σε μια φάση όπου ο κόσμος φαίνεται να επιστρέφει σε έναν νέο διπολισμό, με τις ΗΠΑ και την Κίνα να αναδύονται ως οι δύο κύριοι παγκόσμιοι ανταγωνιστές. Αυτή η νέα μορφή διπολισμού έχει άμεσες συνέπειες και για την Ευρώπη και την Ελλάδα. Η χώρα, ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, βρίσκεται αντιμέτωπη με τις προκλήσεις που απορρέουν από τη διαμάχη ΗΠΑ-Κίνας, καθώς και από τις ευρύτερες γεωπολιτικές μετατοπίσεις που αφορούν τη Ρωσία και την Ανατολική Μεσόγειο.

Η Νέα Δημοκρατία, ενισχυμένη από τη διακυβέρνησή της κατά την 1η περίοδο της  2019 -2023, φαίνεται να εδραιώνει τη θέση της στο κομματικό σύστημα ως επικρατέστερη δύναμη. Ωστόσο, η επάνοδος του ΠΑΣΟΚ που επιχειρεί την ανασυγκρότησή του και φέρνει μαζί του την κληρονομιά της Κεντροαριστεράς, προβάλλει ως  ο κυρίαρχος εταίρος σε μια προοδευτικά εναλλακτική διακυβέρνηση, υποδεικνύει μια νέα διαιρετική γραμμή.

Σε αυτή τη νέα φάση, ο παραδοσιακός δικομματισμός ΝΔ-ΠΑΣΟΚ αρχίζει να επανέρχεται, ενώ η Αριστερά, υπό την ηγεσία του ΣΥΡΙΖΑ, προσπαθεί να ανασυγκροτηθεί και να επανέλθει δυναμικά στο προσκήνιο, με έμφαση στη διατήρηση της ιδεολογικής ταυτότητας της Αριστεράς και την ανανέωση της σχέσης της με τους πολίτες.

5. Συμπεράσματα: Το Κομματικό Σύστημα σε Εξέλιξη
Το κομματικό σύστημα της Ελλάδας βρίσκεται σε συνεχή εξέλιξη, αντιδρώντας στις εσωτερικές και διεθνείς προκλήσεις. Η μεταβολή από το διπολικό σύστημα της μεταπολεμικής περιόδου, στο μονοπολικό και στη συνέχεια πολυπολικό διεθνές πλαίσιο, αντικατοπτρίστηκε και στις εσωτερικές πολιτικές αλλαγές της χώρας. Σήμερα, παρατηρούμε μια επιστροφή σε ένα νέο διπολικό παγκόσμιο σύστημα, που επηρεάζει άμεσα και το ελληνικό πολιτικό σκηνικό.

Η ανάδυση νέων διαιρετικών γραμμών, όπως το «μνημόνιο/αντιμνημόνιο», και η σταδιακή επαναφορά του παραδοσιακού διαχωρισμού Αριστεράς-Δεξιάς, δείχνουν ότι το κομματικό σύστημα της Ελλάδας προσαρμόζεται στις διεθνείς εξελίξεις, αναζητώντας πάντα μια νέα ισορροπία. Η επόμενη περίοδος θα κριθεί από την ικανότητα των κομμάτων να ανταποκριθούν στις νέες προκλήσεις, τόσο σε εσωτερικό όσο και σε διεθνές επίπεδο.

(*) Γραμματέας Κινήσεων Πολιτών για τη Σοσιαλδημοκρατία, Μέλος ΚΠΕ ΠΑΣΟΚ -Κίνημα Αλλαγής

Επίκουρος Καθηγητής, Αντιστράτηγος Π.Σ. (ε.α.)

Διευθυντής Ερευνών σε θέματα Διακινδύνευσης, Κινδύνων, Κρίσεων και Ασφάλειας στο Θεσμοθετημένο εργαστήριο «Ήφαιστος»,

Σχολή Θετικών Επιστημών, Τμήμα Χημείας

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης