του Μιχαήλ Χάλαρη , Γραμματέα των Κινήσεων Πολιτών για τη Σοσιαλδημοκρατία, Μέλος ΚΠΕ ΠΑΣΟΚ – Κινήματος Αλλαγής

Η αποκατάσταση της Δημοκρατίας στις 24 Ιουλίου 1974 αποτέλεσε κορυφαίο ορόσημο στην ελληνική ιστορία. Το τέλος της Χούντας και η καθιέρωση ενός σύγχρονου, κοινοβουλευτικού πολιτεύματος θεμελίωσαν την πολιτική σταθερότητα και οδήγησαν σε δεκαετίες ανάπτυξης, κοινωνικών μεταρρυθμίσεων και ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Ωστόσο, η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι η Δημοκρατία δεν είναι μια στατική κατάκτηση· απαιτεί συνεχή εγρήγορση, συμμετοχή και θεσμική ανθεκτικότητα. Η παγκόσμια πολιτική συγκυρία είναι ανησυχητική: οι δημοκρατίες δέχονται πιέσεις από εσωτερικές και εξωτερικές προκλήσεις, ενώ η αυταρχική οπισθοδρόμηση («democratic backsliding») καταγράφεται ακόμη και σε χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως η Ουγγαρία και η Πολωνία. Η Ελλάδα δεν μένει ανεπηρέαστη. Η κυβερνητική πρακτική της τελευταίας πενταετίας εγείρει ερωτήματα ως προς την ποιότητα της Δημοκρατίας μας και τον σεβασμό στις αρχές του κράτους δικαίου.

Εισαγωγή: Ένα Διαρκές Στοίχημα

Η εμπειρία της μεταπολίτευσης έδειξε πως η σταθερότητα δεν προκύπτει αυτόματα. Οικοδομήθηκε μέσα από μεγάλους κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες, ενώ η πτώση της Χούντας συνέπεσε με μια εθνική τραγωδία: την τουρκική εισβολή στην Κύπρο, η οποία μέχρι σήμερα παραμένει μια ανοιχτή πληγή για τον ελληνισμό και την ευρωπαϊκή έννομη τάξη. Η Δημοκρατία, λοιπόν, δεν είναι απλώς ένα πολίτευμα αλλά μια καθημερινή πρακτική, ένα σύνολο αξιών που πρέπει να καλλιεργούνται, να προστατεύονται και να ανανεώνονται διαρκώς. Ωστόσο, οι εξελίξεις των τελευταίων ετών στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, δημιουργούν εύλογη ανησυχία: η ποιότητα της δημοκρατίας υποχωρεί, οι θεσμοί αποδυναμώνονται, η διαφάνεια υπονομεύεται. Η διεθνής βιβλιογραφία μιλά πλέον για «δημοκρατική οπισθοδρόμηση» (democratic backsliding), ένα φαινόμενο κατά το οποίο, ενώ οι τυπικές δημοκρατικές διαδικασίες (εκλογές, λειτουργία κοινοβουλίου) παραμένουν, η ουσία του κράτους δικαίου και της διάκρισης των εξουσιών υπονομεύεται συστηματικά.

Το Φαινόμενο της «Κοινοβουλευτικής Δικτατορίας»

Στην περίπτωση της Ελλάδας, η κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας υπό τον Κυριάκο Μητσοτάκη έχει κατηγορηθεί – και από κόμματα της αντιπολίτευσης, όπως το ΠΑΣΟΚ – Κίνημα Αλλαγής – για την ανάπτυξη ενός συστήματος που προσομοιάζει σε αυτό που ονομάζεται «κοινοβουλευτική δικτατορία». Ο όρος δεν υπονοεί στρατιωτικά πραξικοπήματα ή κατάλυση των εκλογών, αλλά τη σταδιακή και συστηματική υπονόμευση των θεσμικών αντιβάρων μέσω του ελέγχου των μέσων ενημέρωσης, της χειραγώγησης της δικαιοσύνης, της υπερσυγκέντρωσης εξουσιών στο Μέγαρο Μαξίμου και της κομματικοποίησης του κρατικού μηχανισμού.

Ας εξετάσουμε αναλυτικότερα τα χαρακτηριστικά αυτού του φαινομένου, όπως αυτά προκύπτουν από την κοινοβουλευτική και πολιτική δραστηριότητα του ΠΑΣΟΚ – Κινήματος Αλλαγής αλλά και από ανεξάρτητες επιστημονικές μελέτες.

Ο Έλεγχος των Μέσων Ενημέρωσης: Από τη «Λίστα Πέτσα» στην Πτώση Διεθνών Δεικτών

Η ανεξαρτησία και η πολυφωνία των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης αποτελούν βασική συνιστώσα μιας υγιούς δημοκρατίας. Στην Ελλάδα, η κρίση αξιοπιστίας των ΜΜΕ προϋπήρχε, αλλά εντάθηκε σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Η υπόθεση της «Λίστας Πέτσα» – της αδιαφανούς κατανομής κρατικών κονδυλίων διαφήμισης κατά την πανδημία – ανέδειξε ένα νέο μοντέλο εξάρτησης των ΜΜΕ από την εκτελεστική εξουσία. Η διεθνής οργάνωση Reporters Without Borders κατέταξε την Ελλάδα το 2022 στην τελευταία θέση μεταξύ των χωρών της Ε.Ε. στην ελευθερία του Τύπου (108η θέση παγκοσμίως). Παρά τη μικρή βελτίωση το 2023 (96η θέση), η εικόνα παραμένει αρνητική, ιδίως αν συγκριθεί με χώρες όπως η Πορτογαλία (7η θέση) ή η Σουηδία (4η θέση). Αντίστοιχες ανησυχίες καταγράφει και το Eurobarometer: το 68% των Ελλήνων πολιτών δηλώνει ότι «δεν εμπιστεύεται τα ΜΜΕ» (Μάιος 2024), ποσοστό από τα υψηλότερα στην Ε.Ε. Η χαμηλή εμπιστοσύνη συνδέεται με την αντίληψη ότι η ενημέρωση χειραγωγείται, ότι σημαντικά σκάνδαλα (υποκλοπές, ΟΠΕΚΕΠΕ, απευθείας αναθέσεις) υποβαθμίζονται και ότι η κυβερνητική ατζέντα κυριαρχεί ανεξέλεγκτα στον δημόσιο λόγο.

Υπονόμευση της Δικαιοσύνης και Αναξιοκρατία

Η Δικαιοσύνη είναι θεμελιώδης θεσμός της δημοκρατικής λειτουργίας, ωστόσο τα τελευταία χρόνια έχει πληγεί από υποψίες πολιτικών παρεμβάσεων. Η επιλογή ηγεσίας με καθαρά κομματικά κριτήρια έχει καταγγελθεί όχι μόνο από κόμματα της αντιπολίτευσης αλλά και από δικαστικές ενώσεις. Η καθυστέρηση στην εκδίκαση κρίσιμων υποθέσεων, όπως το σκάνδαλο των υποκλοπών, ενισχύει την εντύπωση ατιμωρησίας. Σύμφωνα με την Ετήσια Έκθεση για το Κράτος Δικαίου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (2024), η Ελλάδα καταγράφει χαμηλή βαθμολογία ως προς την αντίληψη της ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης: μόλις το 30% των πολιτών θεωρεί τη Δικαιοσύνη ανεξάρτητη, έναντι 52% του μέσου όρου της Ε.Ε. Η χώρα μας εμφανίζει χειρότερη επίδοση ακόμη και από κράτη με σοβαρά προβλήματα κράτους δικαίου, όπως η Πολωνία.

Κομματικοποίηση και Κρίσεις Προσωπικού στο Δημόσιο

Η αξιοκρατία στον δημόσιο τομέα παραμένει ζητούμενο. Η διαδικασία κρίσεων στελεχών σε σώματα ασφαλείας, όπως η ΕΛ.ΑΣ. και το Πυροσβεστικό Σώμα, αλλά και σε κρίσιμους τομείς της δημόσιας διοίκησης, έχει καταγγελθεί επανειλημμένα ως κομματικά ελεγχόμενη. Η έκθεση της Διεθνούς Διαφάνειας (Transparency International) το 2024 κατέταξε την Ελλάδα στην 58η θέση στον δείκτη αντίληψης διαφθοράς, κάτω από χώρες όπως η Σλοβενία και η Κροατία. Η υπερσυγκέντρωση εξουσιών στο Μέγαρο Μαξίμου, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τη μεταφορά της ΕΥΠ στην απευθείας εποπτεία του πρωθυπουργού, εγείρει σοβαρά ζητήματα θεσμικής ισορροπίας.

Οι Υποκλοπές: Ένα Σκάνδαλο με Ευρωπαϊκή Διάσταση

Η αποκάλυψη ότι παρακολουθούνταν πολιτικά πρόσωπα – μεταξύ αυτών και ο πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ – Κινήματος Αλλαγής, Νίκος Ανδρουλάκης – αποτελεί θεσμικό σεισμό. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, μέσω της Επιτροπής PEGA, διερεύνησε τη χρήση κατασκοπευτικού λογισμικού τύπου Predator στην Ελλάδα και κατέληξε ότι υπήρξε συστηματική παρακολούθηση δημοσιογράφων και πολιτικών αντιπάλων της κυβέρνησης. Η υπόθεση δεν είναι «τεχνικό» ζήτημα, αλλά πλήγμα στην ίδια τη λειτουργία της δημοκρατίας. Στην Ε.Ε., μόνο η Ουγγαρία και η Πολωνία είχαν μέχρι σήμερα καταγραφεί με αντίστοιχα φαινόμενα πολιτικά υποκινούμενων παρακολουθήσεων. Η Ελλάδα, με αυτήν την υπόθεση, βρέθηκε στο επίκεντρο μιας δυσάρεστης διεθνούς σύγκρισης με χώρες που συχνά επικρίνονται για αυταρχικές πρακτικές.

Δημοκρατική Οπισθοδρόμηση: Διεθνείς Δείκτες

Σύμφωνα με τον Δείκτη Δημοκρατίας του Economist Intelligence Unit (2023), η Ελλάδα κατατάσσεται στην 34η θέση, με σκορ 7,9/10, κατηγορία «πλήρους δημοκρατίας». Ωστόσο, παρουσιάζει πτώση στην υποκατηγορία «πολιτική κουλτούρα» και «λειτουργία κυβέρνησης», με αιτία τις συγκεντρωτικές πρακτικές, τη χαμηλή εμπιστοσύνη στους θεσμούς και την περιορισμένη διαφάνεια. Το Freedom House (2024) καταγράφει την Ελλάδα με 87/100 στον δείκτη πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, με πτωτική τάση σε ζητήματα όπως η ανεξαρτησία των ΜΜΕ και η διαφάνεια της κυβέρνησης. Συγκριτικά, η Σουηδία έχει 100/100, ενώ η Ουγγαρία μόλις 66/100, δείχνοντας ότι η Ελλάδα κινείται μεν σε επίπεδο τυπικής δημοκρατίας αλλά με τάσεις οπισθοδρόμησης που δεν μπορούν να αγνοηθούν.

Κοινωνικές Ανισότητες και Πολιτική Απογοήτευση

Η αποδυνάμωση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς συνοδεύεται από κοινωνική απογοήτευση. Το Eurobarometer δείχνει ότι το 72% των Ελλήνων πιστεύει πως «η χώρα πηγαίνει σε λάθος κατεύθυνση» (2024), ενώ το 68% θεωρεί ότι «η κυβέρνηση εξυπηρετεί λίγους ισχυρούς εις βάρος της πλειοψηφίας». Αυτή η απογοήτευση ενισχύει τα άκρα και δίνει χώρο στην άνοδο της ακροδεξιάς και του πολιτικού λαϊκισμού, όπως συνέβη και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Η ιστορική εμπειρία δείχνει ότι όταν η κοινωνική κινητικότητα παύει να λειτουργεί και η αξιοκρατία καταρρέει, οι πολίτες είτε αποσύρονται από την πολιτική είτε επιλέγουν αντισυστημικές λύσεις, με κίνδυνο περαιτέρω αποσταθεροποίησης.

Η Διεθνής Διάσταση του Προβλήματος

Το φαινόμενο της «κοινοβουλευτικής δικτατορίας» δεν είναι ελληνικό «προνόμιο». Στην Ουγγαρία και την Πολωνία έχουν καταγραφεί παρόμοιες πρακτικές, με τις κυβερνήσεις να χρησιμοποιούν την κοινοβουλευτική πλειοψηφία για να περιορίσουν την ανεξαρτησία των θεσμών και να εγκαθιδρύσουν ένα «καθεστώς νόμου και τάξης» που όμως υπονομεύει τα ίδια τα θεμέλια της Δημοκρατίας. Η Ελλάδα, δυστυχώς, φαίνεται να ακολουθεί σε ορισμένα πεδία ανάλογη πορεία. Αυτό καθιστά ακόμη πιο αναγκαία τη διαμόρφωση θεσμικών εγγυήσεων που δεν θα εξαρτώνται από το ποιος βρίσκεται στην εξουσία.

Η Αντίδραση της Κοινωνίας και η Πρόταση της Δημοκρατικής Παράταξης

H λύση δεν μπορεί να είναι ο κυνικός συμβιβασμός αλλά μια νέα αρχή με νέο πολιτικό ήθος. Ένα συγκεκριμένο και συνεκτικό σχέδιο θεσμικής ανασυγκρότησης που να στηρίζεται  στη :

• Θεσμική ανασυγκρότηση και αποκέντρωση, ώστε η Πολιτική Προστασία, η Υγεία, η Παιδεία και η Αυτοδιοίκηση να λειτουργούν ανεξάρτητα από μικροκομματικούς υπολογισμούς.

• Ενίσχυση της Δικαιοσύνης με διαφανείς διαδικασίες επιλογής ηγεσίας, ώστε να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη των πολιτών.

• Διασφάλιση πραγματικής πολυφωνίας στα ΜΜΕ και διαφάνειας στη χρηματοδότησή τους.

• Προστασία του απορρήτου επικοινωνιών και διασφάλιση ότι δεν θα υπάρξουν νέες υποκλοπές πολιτικών και δημοσιογράφων.

• Ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής, με πολιτικές που αντιμετωπίζουν τις ανισότητες και δίνουν προοπτική στη νέα γενιά.

• Προστασία και αναβάθμιση της τοπικής αυτοδιοίκησης: Αποκέντρωση αρμοδιοτήτων και πόρων ώστε η διακυβέρνηση να γίνεται πιο κοντά στον πολίτη, με διαφάνεια και λογοδοσία.

Συμπέρασμα: Η Δημοκρατία Είναι Ευθύνη Όλων

51 χρόνια μετά την πτώση της δικτατορίας, η Δημοκρατία μας δεν κινδυνεύει από τανκς αλλά από μια αργή διάβρωση των θεσμών και της πολιτικής κουλτούρας. Το φαινόμενο της «κοινοβουλευτικής δικτατορίας», δηλαδή της υπερσυγκέντρωσης εξουσιών σε μια εκλεγμένη κυβέρνηση που περιορίζει ή χειραγωγεί τα θεσμικά αντίβαρα, είναι μια πραγματική απειλή.

Η ισχυρή, προοδευτική Ελλάδα του αύριο δεν θα οικοδομηθεί με μηχανισμούς προπαγάνδας και κομματικής νομιμοφροσύνης, αλλά με ισχυρούς θεσμούς, αξιοκρατία, διαφάνεια και σεβασμό στα δικαιώματα του πολίτη. Η Δημοκρατία είναι μια καθημερινή επιλογή, και η ευθύνη να τη διαφυλάξουμε ανήκει σε κάθε πολίτη που αρνείται να συμβιβαστεί με μια «κοινοβουλευτική δικτατορία» μεταμφιεσμένη σε κανονικότητα.

Η απάντηση πρέπει να είναι η ενίσχυση των θεσμών, η συμμετοχή των πολιτών, η εμβάθυνση της διαφάνειας και η δημιουργία μιας νέας πολιτικής κουλτούρας. Όπως το 1974, έτσι και σήμερα, η Δημοκρατία δεν είναι αυτονόητη: είναι μια καθημερινή επιλογή, ένας διαρκής αγώνας για ελευθερία, ισότητα και δικαιοσύνη.

Η Ελλάδα μπορεί να πρωτοπορήσει ξανά, αλλά αυτό απαιτεί πολιτική βούληση, κοινωνική κινητοποίηση και θεσμική ανανέωση. Ο ελληνικός λαός έχει τη δύναμη να γυρίσει σελίδα και να οικοδομήσει μια ισχυρή, προοδευτική Ελλάδα, ανθεκτική στις προκλήσεις και ικανή να προσφέρει προοπτική και αξιοπρέπεια στη νέα γενιά.