Η δικτατορία ήταν μια αυθαίρετη εξουσία. Εξέφραζε τις δυνάμεις της οπισθοδρόμησης και τις δυνάμεις της παρακμής της παραδοσιακής ελληνικής Πολιτείας. Ιδιαίτερα την περίοδο 1969-1973 οι απάνθρωποι μηχανισμοί της ήρθαν σε σύγκρουση με τμήμα της ελληνικής παραδοσιακής αστικής κοινωνίας, που θεώρησε ότι το καθεστώς έθιγε κατάφωρα τις αξίες της και άρχισε να την αμφισβητεί. Στον αντιδικτατορικό αγώνα ιδιαίτερη συμμετοχή είχαν φοιτητές που δεν είχαν καταβολές από την παραδοσιακή Αριστερά. Παρόλα αυτά, όλοι όσοι πρωτοστατήσαμε, βρεθήκαμε στρατευμένοι, φυλακισμένοι και πολλοί υποστήκαμε φρικτά βασανιστήρια. Είναι σημαντικό ότι οι αστοί αμφισβητίες, πέρα από τη συμμετοχή τους στον αντιδικτατορικό αγώνα, συνέβαλαν στη δημιουργία μιας απροσδόκητης ευαισθησίας όλης της ελληνικής κοινωνίας και στη δημιουργία προϋποθέσεων για την κάλυψη ενός μεγάλου ποσοστού του δημοκρατικού ελλείμματος, που εκείνη την εποχή ήταν ιδιαίτερα έντονο.
Ο κοινός αγώνας για αξιοπρέπεια, ελευθερία και δημοκρατία
Έχει ιδιαίτερη σημασία πως μέσα από τις συγκεκριμένες συνθήκες, δημοκράτες, πατριώτες, αριστεροί, χριστιανοί και κομμουνιστές βρεθήκαμε ν’ αγωνιζόμαστε μαζί στον αντιδικτατορικό αγώνα, ανεξάρτητα από ιδεολογικά ρεύματα, οικογενειακές καταβολές και εμπειρίες. Μας ένωσε ο κοινός αγώνας για αξιοπρέπεια, ελευθερία και δημοκρατία. Αυτός ο αγώνας της νεολαίας απονομιμοποίησε το στρατιωτικό καθεστώς και την περίοδο της στρατοκρατίας στη χώρα μας, που ήταν ιδιαίτερα έντονη μετά το 1935. Η δικτατορία αποσυντέθηκε τελειωτικά με το προδοτικό πραξικόπημα στην Κύπρο, ανοίγοντας μία νέα περίοδο στη χώρα μας, που συνηθίζεται να ονομάζεται «μεταπολίτευση».
Οι κατακτήσεις της Μεταπολίτευσης
Θεωρώ ότι όλη η συζήτηση περί μεταπολίτευσης έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί το 1974 συνέβησαν σημαντικές εξελίξεις, που χαρακτηρίζουν όλη την περίοδο μέχρι σήμερα. Η κατάρρευση του δικτατορικού καθεστώτος εδραίωσε τη δημοκρατία και δημιούργησε ένα ισχυρό θεσμικό πλαίσιο, συντονισμένο με τη διαμορφούμενη διεθνή κατάσταση, τον ευρωπαϊκό συνταγματισμό και το ευρωπαϊκό δίκαιο.
Παράλληλα δε σημειώθηκαν σημαντικές εξελίξεις για μία κοινωνία πιο συμπεριληπτική και πρωτόγνωρες εξελίξεις στο οικογενειακό δίκαιο και τα ατομικά δικαιώματα. Επιπρόσθετα, η συμμετοχή μας στην Ευρωπαϊκή Ενωση και το ΝΑΤΟ έχει εξασφαλίσει περίοδο σταθερότητας και εμβάθυνσης της δημοκρατίας, ειρήνης και ασφάλειας, παρά τις όποιες δυσκολίες, αβεβαιότητες, μνημόνια και διακυμάνσεις των κύκλων της μεταπολίτευσης.
Είμαστε ίδιοι εδώ και πολλά χρόνια…
Είναι αξιοσημείωτο ότι την περίοδο 1974-2024, με όλες τις σημαντικές κατακτήσεις, παρατηρείται σήμερα μία αμφισβήτηση των επιτευγμάτων, της ίδιας της δημοκρατίας, αλλά και μια σαφής υστέρηση σε σειρά δεικτών με χώρες συγκρίσιμες με την Ελλάδα. Γι’ αυτή την υστέρηση μπορεί κανείς ν’ ανατρέξει σε σειρά αναλύσεων για την οικονομική κρίση, το παραγωγικό μοντέλο, την κομματοκρατία, τις πελατειακές σχέσεις, κλπ.
Αποτελεί πεποίθησή μου ότι η κυρίαρχη πραγματικότητα είναι ότι, παρά τις κατακτήσεις μας, είμαστε ίδιοι εδώ και πολλά χρόνια σε στοιχεία του χαρακτήρα μας, που αναπαράγουν αυτή την αίσθηση δυσανεξίας. Αρκεί κανείς να διαβάσει Ροΐδη και Σουρή ή την ιστορία μας από την απελευθέρωση μέχρι σήμερα για να διαπιστώσει ότι υπάρχει μία συνέχεια στη μεταεπαναστατική (1821!) εποχή. Ιδιότητες όπως ατομικισμός, επαρχιωτισμός, λαϊκισμός, μικροαστισμός και νεοπλουτισμός ή ακόμα και το να «πεθάνει η κατσίκα του γείτονα», είναι κυρίαρχα χαρακτηριστικά μας, ανεξάρτητα και από τον αντιδικτατορικό αγώνα και από τις ευθύνες μιας συγκεκριμένης γενιάς.
Η πηγή του καλού και του κακού
Φυσικά, υπάρχει και πλήθος άλλων αναφορών προς αυτή την κατεύθυνση. Με αφορμή τη σημερινή μας συζήτηση, θ’ αναφερθώ σε κείμενο του 2ου μ.χ. αιώνα του Ρωμαίου Ανθύπατου Αττίλιου Νάβιου, Διοικητή του ελληνικού πληθυσμού της εποχής, που μεταξύ άλλων σημειώνει ότι ο Έλληνας είναι ποιο εγωιστής απ’ όλα τα έθνη του κόσμου και τούτο το χάρισμα είναι πηγή καλού και κακού. Το ίδιο που οικοδομεί τα ιδανικά πολιτικά συστήματα, αυτός διαλύει και τις πραγματικές πολιτείες των ανθρώπων. Δεν παραδέχεται άλλη κρίση δικαίου παρά την ατομική του, που δυστυχώς στηρίζεται σε ατομικά κριτήρια. Όχι που δεν θα ήθελε να είναι δίκαιος, αλλά δεν αντιλαμβάνεται καν την αδικία που κάνει στον άλλον. Η δράστη του Έλληνα κατακερματίζεται σε ατομικές ενέργειες, που συχνά αλληλοεξουδετερώνονται και συγκρούονται.
“Μοιραίοι και άβουλοι…”
Αντίστοιχο είναι το βιβλίο του ιστορικού Γιώργου Δερτιλή, με τίτλο «επτά πόλεμοι, τέσσερις εμφύλιοι, επτά πτωχεύσεις 1821-2016». Ο καθηγητής Κώστας Κωστής έχει γράψει ένα ενδιαφέρον βιβλίο με θέμα «η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους» και με τον προκλητικό τίτλο «τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας». Αλλά και ο Κώστας Βάρναλης αναρωτιέται για το τι φταίει στο ποίημα του με τίτλο «Οι μοιραίοι»: «φταίει το ζαβό το ριζικό μας; Φταίει ο Θεός που μας μισεί; Φταίει το κεφάλι το κακό μας; Η μήπως φταίει πρώτα απ’ όλα το κρασί; Και μήπως μοιραίοι και άβουλοι αντάμα προσμένουμε ίσως κάποιο θάμα;»
Σε κάθε περίπτωση, η ζωή είναι ένας συνεχής αγώνας, όπου λύνεις υπάρχοντα προβλήματα και νέα προβλήματα παρουσιάζονται. Ελπίζουμε πάντα, μέσα από κάθε κρίση, αναλογιζόμενοι όλη την καμπύλη των πενήντα ετών της μεταπολίτευσης με τις επιτεύξεις και τα προβλήματά της, να διαμορφώνουμε έναν καλύτερο και πιο δίκαιο κόσμο και να επιβιώνουμε με το λιγότερο δυνατό πόνο σ’ έναν εν γνώσει μας ατελή και άδικο κόσμο. Άλλωστε, εμείς στον ΚΥΚΛΟ ΙΔΕΩΝ διαχρονικά έχουμε αναλύσει διεξοδικά όλα αυτά τα θέματα.
Αλλά και στο παρόν Συνέδριό μας υπάρχει γόνιμη συζήτηση για την καμπύλη της αυτοσυνείδησης της ελληνικής κοινωνίας, το θεσμικό θεμέλιο της μεταπολίτευσης, το πολιτικό γονιδίωμα της μεταπολίτευσης, την αισθητική της μεταπολίτευσης και της τέχνης, την μπαλάντα της μεταπολίτευσης, αλλά και για τα μεγάλα δίπολα της 50ετίας ως οιωνοί για το μέλλον. Συζήτηση που προσφέρει πολλά σε όποιον ενδιαφέρεται να εμβαθύνει, πέρα από την επικαιρότητα και τα άμεσα προβλήματα της καθημερινότητας, στην ουσία των θεμάτων. Αλλά κυρίως σε όσους ενδιαφέρονται για τη συνολική εικόνα της χώρας, σε μία εποχή που χαρακτηρίζεται από ανασφάλειες, ασάφειες, αντιφάσεις και από την ανάγκη συνεχούς προσαρμογής, όχι μόνο για τη χώρα μας, αλλά και συνολικά για την εικόνα της Ευρώπης και της Δύσης. Και η ανάγκη για εθνική αυτογνωσία είναι πιο απαραίτητη από ποτέ, ώστε να μπορέσουμε ν’ ανταποκριθούμε στις προκλήσεις που έρχονται.
Η ελληνική κοινωνία έχει επιδείξει ικανότητα να εξελίσσεται
Πιστεύω ότι οι κορυφαίες στιγμές δημιουργούνται όταν διαφορετικές κοινωνικές συνιστώσες συναντώνται σ’ έναν ενιαίο στόχο. Η ανάλυση της μεταπολίτευσης αποκαλύπτει ότι, παρά τις δυσκολίες, η ελληνική κοινωνία έχει επιδείξει ικανότητα να εξελίσσεται και να προσαρμόζεται.
Είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξος για τη νέα γενιά, που παρά τα προβλήματα, τις προκλήσεις και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει και παρά την υστέρηση σε ιστορικές και γενικές γνώσεις που έχει σε σχέση με τη δική μας γενιά, ότι θα τα καταφέρει καλύτερα να διαμορφώσει το δικό της μέλλον με συνείδηση και αντοχή. Όντας τεχνολογικά καταρτισμένη, με πολλές δεξιότητες και με μεγαλύτερη ευαισθησία για το περιβάλλον, θα μπορέσει να θέσει τις σωστές προτεραιότητες, που ν’ ανταποκρίνονται στη σύγχρονη εποχή και κυρίως στις διεθνείς προκλήσεις, παραμένοντας ακλόνητη στις βασικές αρχές της ελευθερίας και του κράτους δικαίου. Με συγκεκριμένα βήματα βελτίωσης της λειτουργίας του κράτους, της δικαιοσύνης, της μείωσης των ανισοτήτων, να διατηρήσει ζωντανή την ελπίδα ότι αξίζει ν’ αγωνίζεσαι για έναν καλύτερο κόσμο.
(*) Το κείμενο αυτό είναι από την τοποθέτηση του Γιώργου Βερνίκου στο Συνέδριο του Κύκλου Ιδεών “50 χρόνια από την Μεταπολίτευση”