Τα τελευταία χρόνια έχουν σημειωθεί δραματικές αλλαγές σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης ζωής, καθώς βρισκόμαστε στην αρχή μιας νέας τεχνολογικής επανάστασης, της τέταρτης, η οποία αναμφίβολα επιφέρει ραγδαίες αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι ζουν, εργάζονται, επικοινωνούν και αλληλεπιδρούν.
Ο Jack Ma, υποστηρίζει ότι οι τεχνολογικές εξελίξεις και οι βιομηχανικές επαναστάσεις φέρνουν αναπόφευκτα σημαντικά οφέλη, όπως νέες θέσεις εργασίας, νέες καριέρες και επιτυχία, αλλά και σοβαρά προβλήματα. Ας έχουμε κατά νου ότι τόσο την πρώτη όσο και τη δεύτερη Βιομηχανική Επανάσταση, ακολούθησαν οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι. Επιπλέον, ο ΟΟΣΑ (2018) αναφέρει ότι “η επιστημονική γνώση δημιουργεί ευκαιρίες και λύσεις, ενώ ταυτόχρονα τροφοδοτεί τα διαταραγμένα κύματα αλλαγών σε κάθε τομέα. Η πρωτοφανής καινοτομία στην επιστήμη και την τεχνολογία … εγείρει θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με το τι είναι ανθρώπινο”.
Οι αλλαγές αυτές είναι αναπόφευκτα ραγδαίες και συχνά ανεξέλεγκτες. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τη σωστή διαχείρισή τους, αλλά μπορούμε, με βάση τα υπάρχοντα θεωρητικά και ερευνητικά δεδομένα, να μαντέψουμε τις ενέργειες που μπορούμε να κάνουμε. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι διάφορες επαγγελματικές ομάδες χρειάζεται να επαναπροσδιορίσουν το επαγγελματικό τους προφίλ και να το ενισχύσουν με δεξιότητες που θα τους επιτρέψουν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της νέας πραγματικότητας. Η αντιμετώπιση αυτών των προκλήσεων – δεξιοτήτων θα απαιτήσει σημαντικές πολιτικές προσπάθειες και συστηματικές μεταρρυθμίσεις στην εκπαίδευση. Μία από τις μεγαλύτερες αλλαγές που έφερε η 4η βιομηχανική επανάσταση είναι η αλλαγή σχετικά με την ασφάλεια, την υγεία και την διαχείριση περιβάλλοντος.
Η τέταρτη βιομηχανική επανάσταση αποτελεί τη νέα πρόκληση στον εργασιακό χώρο, επιτρέποντας τη συλλογή και επεξεργασία δεδομένων σε όλες τις μηχανές. Αυτή η νέα ψηφιακή βιομηχανική τεχνολογία, γνωστή και ως 4IR, επιτρέπει ταχύτερες και πιο ευέλικτες διαδικασίες με αποτέλεσμα τη μείωση του κόστους κατά την παραγωγή προϊόντων υψηλής ποιότητας. Είναι η επανάσταση του κατασκευαστικού χαρακτήρα που θα επιφέρει οικονομικές αλλαγές, θα αυξήσει την παραγωγικότητα, θα δώσει ώθηση στη βιομηχανική ανάπτυξη και θα μεταμορφώσει την ανταγωνιστικότητα μεταξύ των επιχειρήσεων, ακόμη και μεταξύ των περιφερειών. Βέβαια, κατά συνέπεια, θα εμφανιστούν νέες παράμετροι ως κίνδυνος για την υγεία, την ασφάλεια, την προστασία, την ποιότητα και το περιβάλλον.
Η πραγματική δυσκολία, ωστόσο, είναι ότι ο επικείμενος κίνδυνος δεν μπορεί να προβλεφθεί εκ των προτέρων, καθώς μέχρι στιγμής δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τις εργασιακές δραστηριότητες που θα τον προκαλέσουν. Όλα τα παραπάνω θέτουν μια ιδιαίτερη αλλά και ενδιαφέρουσα πρόκληση για τον επιχειρηματικό κόσμο -τόσο για τους εργοδότες όσο και για τους εργαζόμενους- οι οποίοι θα έχουν την επιλογή είτε της προσαρμογής είτε της απλής επιβίωσης ή της εξαφάνισης.
Οι επιπτώσεις της 4ης βιομηχανικής επανάστασης αναμένεται να είναι κυρίως θετικές, όσον αφορά την παραγωγικότητα, την οικονομία και το μέλλον της εργασίας. Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (2016), η 4η Βιομηχανική Επανάσταση έχει τη δυνατότητα να αυξήσει τα παγκόσμια επίπεδα εισοδήματος και να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Το κόστος μεταφοράς και επικοινωνίας θα μειωθεί, οι παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού θα γίνουν πιο αποτελεσματικές, το εμπορικό κόστος θα μειωθεί, νέες αγορές θα ανοίξουν και η ζωή των ανθρώπων θα βελτιωθεί (Caruso, 2018).
Επιπλέον, δισεκατομμύρια άνθρωποι θα μπορούν να συνδέονται μεταξύ τους μέσω κινητών τηλεφώνων, τα οποία θα παρουσιάζουν ασύλληπτες δυνατότητες, όπως πρωτοφανή επεξεργαστική ισχύ, αποθηκευτική ικανότητα και άμεση πρόσβαση στη γνώση. Η ρομποτική, το διαδίκτυο, τα αυτόνομα οχήματα, η τεχνητή νοημοσύνη, η τρισδιάστατη εκτύπωση, η βιοτεχνολογία, η αποθήκευση ενέργειας, η νανοτεχνολογία φέρνουν τεράστιες δυνατότητες.
Στον επιχειρηματικό τομέα, οι προσδοκίες των πελατών, η βελτίωση των προϊόντων, η συνεργατική καινοτομία και οι οργανωτικές μορφές αλλάζουν δραστικά. Η αυξανόμενη διαφάνεια, η δέσμευση των καταναλωτών και τα νέα πρότυπα καταναλωτικής συμπεριφοράς αναγκάζουν τις επιχειρήσεις να προσαρμοστούν στον τρόπο με τον οποίο σχεδιάζουν, διαθέτουν στην αγορά και παρέχουν προϊόντα και υπηρεσίες.
Στο επίπεδο της διακυβέρνησης, τα επίσημα κείμενα των διεθνών οργανισμών επισημαίνουν ήδη την ανάγκη για καθολικά, συλλογικά, περιεκτικά και διαφανή πλαίσια διακυβέρνησης ικανά να οικοδομούν εμπιστοσύνη και να αγκαλιάζουν την πρόοδο. Επιπλέον, οι πολίτες θα έχουν την ευκαιρία να συνεργαστούν στενότερα με τις δημόσιες αρχές και να επιβλέπουν τις κυβερνήσεις, καθώς η κεντρική εξουσία αποκεντρώνεται όλο και περισσότερο. Αλλά και οι ίδιες οι κυβερνήσεις θα αποκτήσουν όλο και περισσότερα εργαλεία για να αυξήσουν τον έλεγχο του πληθυσμού.
Όσον αφορά τον αντίκτυπο στους ανθρώπους, πιστεύεται ότι η 4η επανάσταση θα επηρεάσει δραστικά τομείς όπως η ιδιωτική ζωή, η ιδιοκτησία, ο τόπος και ο τρόπος εργασίας, ο ελεύθερος χρόνος, οι σχέσεις και οι αλληλεπιδράσεις, τα καταναλωτικά πρότυπα, οι αξίες, οι πεποιθήσεις, η ηθική (World Economic Forum, 2016). Οι κοινωνικές συνέπειές της, ωστόσο, όπως το πρόβλημα της ανεργίας, η σύνθεση της αγοράς εργασίας όσον αφορά τις επαγγελματικές δεξιότητες και η δημιουργία διαφορετικών και απαιτητικών επαγγελμάτων, παραμένουν στο παρασκήνιο.
Οι κριτικές απόψεις σχετικά με αυτές τις θεσμικές αφηγήσεις θέτουν δύο βασικά ζητήματα. Πρώτον, αμφισβητείται ο τεχνολογικός ντετερμινισμός. Η τεχνολογία, σύμφωνα με τον Caribaldo (2016, ό.π. Carouso, 2018) δεν είναι εξωγενής στις κοινωνικές δομές, αλλά ενσωματωμένη στις κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις. Επίσης, δεν είναι ουδέτερη, αλλά ανοιχτή σε ορισμένες κοινωνικές επιλογές και κλειστή σε άλλες. Σύμφωνα με τους Farrell και Greig (2016, ό.π. Carouso, 2018) οι επιπτώσεις της τεχνολογίας στην ανεργία, τις συνθήκες εργασίας και την οργάνωση της εργασίας, δεν είναι προβλέψιμες (Caruso, 2018).
Επιπλέον, υπάρχουν φόβοι ότι αυτή η επανάσταση θα μπορούσε να οδηγήσει σε μεγαλύτερη ανισότητα, καθώς θα διαταράξει την αγορά εργασίας. Ο διευθύνων σύμβουλος της Apple Tim Cook στο Παγκόσμιο Επιχειρηματικό Φόρουμ του Bloomberg (2017) σχολίασε ότι: “Αν ήμουν ο ηγέτης της χώρας, στόχος μου θα ήταν να μονοπωλήσω τα ταλέντα του κόσμου” (Xu, David & Kim, 2018). Αυτή η αναζήτηση ταλέντων, ωστόσο, θα δημιουργήσει μια νέα αγορά εργασίας που θα διχάσει περαιτέρω τους εργαζόμενους. Έτσι, από τη μία πλευρά οι θέσεις των χαμηλής ειδίκευσης και χαμηλόμισθων θα αντικατασταθούν από τους υπολογιστές, ενώ από την άλλη πλευρά οι άνθρωποι με υψηλού επιπέδου δεξιότητες θα είναι δύσκολο να αντικατασταθούν. Αυτές οι επαγγελματικές διακρίσεις είναι πιθανό να επιδεινώσουν τις κοινωνικές ανισότητες και να αυξήσουν τις εντάσεις (Wolf, 2015).
Άλλα σημαντικά ζητήματα είναι η ασφάλεια στον κυβερνοχώρο, η διάδοση ψευδών ειδήσεων, η πειρατεία, η παραβίαση της ιδιωτικής ζωής, ο εκφοβισμός στον κυβερνοχώρο, η ρητορική μίσους και οι ηθικές διαταραχές. Οι εταιρείες θα πρέπει να χαρτογραφήσουν τα δίκτυά τους, αξιολογώντας τον κίνδυνο και τους κρίσιμους παράγοντες που σχετίζονται με την ασφάλεια. Μεγάλη προσοχή πρέπει να δοθεί τόσο στην προσβασιμότητα των συστημάτων όσο και στις πιθανές απειλές από εσωτερικές πηγές (π.χ. δυσαρεστημένοι εργαζόμενοι, ανθρώπινα λάθη) αλλά και από εξωτερικές (π.χ. χάκερ, τρομοκράτες).
Τέλος, οι ηθικές αξίες, οι θρησκείες και τα ιδεολογικά όρια διαφέρουν από άτομο σε άτομο, από χώρα σε χώρα. Ως εκ τούτου, υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα σχετικά με το ηθικό πλαίσιο που επικρατεί στα τεχνητά συστήματα (Xu, David & Kim, 2018). Κατά συνέπεια, υπάρχει ο φόβος ότι η τεχνολογία θα ομογενοποιήσει σε μεγάλο βαθμό τις απόψεις των ανθρώπων και θα πολώσει τις κοινωνίες. Η αντιμετώπιση των παραπάνω προκλήσεων θα απαιτήσει σημαντικές πολιτικές προσπάθειες και συστηματικές μεταρρυθμίσεις.
Ο David (2018) σε συνέντευξή του αναφέρει χαρακτηριστικά ότι η 4η Βιομηχανική Επανάσταση είναι ένα διαφορετικό στάδιο της ανθρώπινης ανάπτυξης. Aν, όμως, μιλήσουμε και συνεργαστούμε όλοι μαζί από τα πρώτα της στάδια, τότε ίσως καταφέρουμε να αποφύγουμε τα λάθη που παρατηρήθηκαν σε προηγούμενες τεχνολογικές επαναστάσεις. Λάθη που οδήγησαν σε μαζικούς αποκλεισμούς, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και περιβαλλοντικές καταστροφές.
Άρθρο που δημοσιεύτηκε στην ακόλουθη ιστοσελίδα :
Ο Μιχαήλ Χάλαρης, ΜΑ, Ph.D., είναι Επ. Καθηγητής, Τμήμα Χημείας, Διευθυντής Ερευνών σε θέματα Διακινδύνευσης, Κινδύνων, Κρίσεων και Ασφάλειας στο Θεσμοθετημένο εργαστήριο «Ήφαιστος», Σχολή Θετικών Επιστημών, Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος